Na 20 jaar abortuswet blijft abortus in tegenstelling tot euthanasie binnen het strafrecht, waardoor er zich in de grensgebieden van de strafwet altijd problemen blijven voordoen. Volgens de laatste cijfers gebeuren nog steeds 4% van alle Belgische zwangerschapsafbrekingen in het buitenland omdat ze buiten het wettelijke kader vallen. Vanuit het perspectief van hulpverleners en de noden van de vrouw wordt de Belgische abortuswet vandaag tegen de licht gehouden. Wat betekent deze wet in de prakrijk voor ongepland zwangere vrouwen met een abortuswens?

Door Baharak Bashar | Gent 2010
Twintig jaar geleden verkeerde België in de zogenaamde abortuscrisis. Koning Boudewijn weigerde omwille van gewetensbezwaren de ‘abortuswet' te ondertekenen. De toenmalige premier Wilfried Martens zocht en vond een oplossing: de Koning werd gedurende twee dagen ‘in de morele onmogelijkheid' gesteld om te regeren. Vervolgens werd het abortuswetsontwerp van het Liberaal-Socialistisch duo Lucienne Herman-Michielsens en Roger Lallemand door het parlement met een wisselmeerderheid bekrachtigd en ondertekend.

Carine Vrancken, voorzitster van Luna vzw, de overkoepelende vereniging van Nederlandstalige abortuscentra, en directrice van het abortuscentrum in Hasselt, is sinds 1987 werkzaam in het Centrum voor Gezinsplanning en Seksuele Opvoeding (CGSO). Vanuit de praktijk evalueert ze de abortuswet. Het Hasseltse abortuscentrum is het enige Vlaamse abortuscentrum dat in legaliteit is opgericht. De andere vijf Vlaamse abortuscentra bestonden al voor de legalisatie van abortus en werkten in de illegaliteit. Voor de abortuswet er was verwees het Hasseltse CGSO de vrouwen naar Maastricht en Eindhoven voor een zwangerschapsafbreking. Het duurde tot 1995 voor er in Hasselt een abortuscentrum openging.

De Belgische abortuswet van 1990 stelt dat een zwangerschapsafbreking niet strafbaar is indien aan de volgende voorwaarden is voldaan: 1) de vrouw verkeert in een ‘noodsituatie' die ze zelf kan invullen, 2) abortus kan enkel uitgevoerd worden binnen 12 weken na de bevruchting en op vraag van de vrouw, 3) men moet een bedenktijd van zes dagen respecteren, geteld vanaf de consultatiedag tot de dag van de ingreep, 4) consultatie en ingreep moeten in eenzelfde abortuscentrum of ziekenhuis gebeuren. Deze instellingen moeten een eigen inlichtingsdienst hebben en psychologische begeleiding aanbieden. In België mogen minderjarige meisjes autonoom beslissen of ze al dan niet een abortus willen.

De critici van deze wet vinden dat het begrip ‘noodsituatie' waarop vrouwen beroep doen te vaag is geformuleerd. Bovendien kan abortus enkel op vraag van de vrouw, wat sommige mannen als discriminerend ervaren. Het ongewenste vaderschap is een fenomeen dat zelden aandacht krijgt. Anderzijds vinden de hulpverleners dat de wet uitzonderingen moet toelaten op de zes dagen bedenktijd tussen de consultatie en de ingreep. Het zou ook wenselijk zijn om in sommige gevallen de abortustermijn van 12 weken naar 20-22 weken op te trekken. In 2008 zijn er 681, of ongeveer 4 % van alle zwangerschapsafbrekingen in Nederland gebeurd. Vrouwen die hun zwangerschap in buitenland afbreken zijn langer dan 12 weken in verwachting. De buitenlandse ingrepen worden door de ziekteverzekering nog niet terugbetaald. Nochtans, vrouwen die een laattijdige abortus willen behoren vaak tot de meest kwetsbare groepen.

De Belgische abortuswet is een ingenieus geschreven en werkbare wet
Op wereldschaal is abortus één van de belangrijkste doodsoorzaken bij vrouwen. Dat is vaak het gevolg van onveilige zwangerschapsafbrekingen, die vaak voortkomen uit een gebrek aan voorzieningen en/of wetten. De voorzitster van Luna is van mening dat, waar er een wet is, er ook een weg is. Volgens haar is de wet meestal het vertrekpunt waarop men verder kan bouwen met voorzieningen. Zij stelt: ‘Zelf vind ik de Belgische abortuswet een ingenieus geschreven en werkbare wet. Een vrouw die ongewenst zwanger is doet er vaak alles aan om haar zwangerschap af te breken, zelfs als dat ten koste gaat van haar leven. Dat is echt een drama. Zelfs binnen de EU zijn er nog een aantal landen zoals Ierland, Polen en Malta waar abortus strafbaar is'.  

Subjectiviteit van de ‘noodsituatie' & ongewenst vaderschap
De wetgever heeft bewust het begrip ‘noodsituatie' vaag geformuleerd. De voorzitster van Luna merkt op dat er een verschil is tussen een ‘noodsituatie' en een ‘noodtoestand'. Die laatste kan objectief worden vastgesteld, maar een noodsituatie is subjectief. Alleen de vrouw kan oordelen of ze bij een ongewenste zwangerschap in een noodsituatie verkeert. ‘De top drie van de noodsituaties die de vrouwen inroepen is op de eerste plaats het niet aanvaarden van hun zwangerschap, gevolgd door financiële en relationele problemen'.

Als de vrouw enkel kan bepalen of ze al dan niet in een ‘noodsituatie' verkeert dan impliceert dit dat de verwekker geen zeggenschap heeft. De wet reguleert het ongewenste moederschap, maar voorziet geen bescherming voor ongewenste vaders. ‘Stel dat een verwekker inspraak zou hebben. Wat zou er gebeuren bij oneensheid? Bovendien het is absurd dat iemand die niet zwanger is, inspraak zou hebben over de zwangerschap van zijn partner. De kern van de zaak is dat de vrouw zelf kiest of ze zwanger wil blijven. Maar ik geef toe dat de ongewenste vaders geen wettelijke bescherming hebben. De vrouwen hebben nu eenmaal de unieke kans om zwanger te kunnen worden en de mogelijkheid om te kiezen. Keuzevrijheid is een moeilijk gegeven. De vrouwen die voor een dergelijke keuze staan moeten zich bewust zijn van de consequenties ervan. Dat geeft hen tegelijk een voordeel en een nadeel. Het is jammer dat sommige vrouwen deze unieke kans misbruiken. Wanneer vrouwen en mannen seks hebben is dat niet altijd met de bedoeling om een kind te verwekken. Gelukkig maar'.

Lieve baby
Wereldwijd zijn de meeste abortuswetten beperkt tot een bepaalde termijn. Sommige landen gaan verder dan 12 weken. In Engeland kunnen vrouwen tot 24 weken, in Nederland tot 22 weken en in Zweden tot 18 weken hun zwangerschap legaal afbreken. Na deze periode kan een zwangerschapsonderbreking enkel op basis van medische redenen gebeuren, indien het leven van moeder, kind of hun beiden in gevaar is. ‘Abortuswetten zijn vaak het resultaat van onderhandelingen die van land tot land verschillen. In het algemeen is men van mening dat een zwangerschap zo snel mogelijk moet afgebroken worden. Hoe verder de zwangerschap is gevorderd, hoe meer men de connotatie maakt met een lieve baby. Het is een utopie om te denken dat er op Europees vlak een consensus kan bereikt worden als het gaat over het bepalen van de bovengrens waarbinnen op de vraag van vrouw de zwangerschap kan afgebroken worden. Er zijn nog steeds een aantal EU-landen waar abortus verboden is. Op dit moment hebben een aantal vrouwen uit Ierland en Polen een klacht ingediend bij het Europees hof voor de mensenrechten. Ze klagen hun gedwongen zwangerschap aan'.

Foetale afwijkingen
Er zijn geen internationale afspraken vanaf wanneer men al dan niet van een levensvatbare baby kan spreken. Dat is nog steeds een onderwerp van discussie. Er is ook een grote evolutie in de neonatologie, de geneeskunde die de vroeg geboren kinderen tracht in leven te houden. ‘Men is nu in staat om een te vroeg geboren kind van 25 weken oud in leven te houden. Heel vaak zijn deze kinderen gehandicapt voor de rest van hun leven, maar daar wordt er nooit over gesproken'.
Ook in België kunnen vrouwen die langer dan 12 weken in verwachting zijn aborteren indien er foetale afwijkingen zijn of het leven van de vrouw in gevaar is. In dit geval moeten twee artsen hun advies uitbrengen. De wet is hier ook vaag geformuleerd maar de voorzitster van Luna vindt dat net heel goed. ‘Je kunt toch geen lijst maken van alle mogelijke afwijkingen onder de welke een abortus gerechtvaardigd is. Hoe specifieker de wet hoe meer uitzonderlingen'.  

Waar de wet niet afgestemd is op de praktijk
In 2005 moesten de hulpverleners van het abortuscentrum in Oostende voor de rechter verschijnen. De hulpverleners hadden de verplichte bedenktijd van zes dagen om uitzonderlijke redenen niet gerespecteerd. Het minderjarige meisje dat het centrum had geraadpleegd was net voorbij de wettelijke periode van 12 zwangerschapsweken. Het meisje had zware familiale problemen en was van huis weggelopen. Omwille van deze uitzonderlijke omstandigheden hebben de hulpverleners onmiddellijk beslist om de wettelijke bepaling niet te volgen. ‘Achteraf gezien hebben mijn collega's echt veel geluk gehad. Moest het meisje niet in zware familiale problemen zijn verwikkeld, waren de hulpverleners waarschijnlijk niet na twee maanden vrijgesproken. In dit specifieke geval kan gezegd worden dat de wet niet is afgestemd op de praktijk'.

Vrouwen in paniek
De grootste groep van vrouwen heeft wel goed nagedacht voor ze op de eerste consultatie komen. Ook zij moeten deze zes dagen bedenktijd respecteren. Critici vinden deze wettelijke bepaling te betuttelend. ‘Uit eigen ervaring kan ik getuigen dat deze verplichte zes dagen bedenktijd nuttig is. Niet alle vrouwen hebben de mogelijkheid om in alle rust over de gewenstheid van hun zwangerschap na te denken. Sommige vrouwen handelen uit paniek of bevinden zich in een soort stresssituatie waardoor ze overhaast kunnen tewerk gaan. In ons centrum komen er soms vrouwen op de eerste consultatie maar ze verschijnen nooit voor de ingreep. Ook in Nederland moeten vrouwen tussen de eerste consultatie bij hun huisarts en de dag van de ingreep in een abortuscentrum vijf dagen wachten. Het enige verschil met Nederland is dat bij ons de eerste consultatie en de ingreep in eenzelfde abortuscentrum of een ziekenhuis moeten gebeuren'.

Abortustoerisme terugbetalen of de wet wijzigen?
De overgrote meerderheid van vrouwen die een abortus wenst, wenst dat ook zo snel mogelijk. Volgens de laatste cijfers zijn 4% van alle Belgische zwangerschapsafbrekingen in Nederland gebeurd. ‘Hoe erg het mag klinken, er zijn altijd een groep vrouwen die net te laat zijn voor een abortus, ongeacht de duur van de wettelijke termijn. De vrouwen die zich te laat bij ons aanbieden, zijn net deze vrouwen die de abortus het hardst nodig hebben'. Hoe verder de zwangerschap, hoe ingewikkelder en dus duurder de ingreep. Bovendien worden buitenlandse ingrepen nog niet terugbetaald. Luna vzw vraagt de terugbetaling van deze behandelingskosten omdat het vaak gaat om de meest kwetsbare groep vrouwen. Ze hebben vaak te weinig middelen en bevinden zich in heel kritieke situaties. ‘We beseffen goed dat er een onvoldoend politiek en maatschappelijk draagvlak is voor het inwilligen van deze vraag. Welke politicus zal zich wagen om te suggereren om de bovengrens van zwangerschapsafbreking naar 22 weken op te trekken? Hoe verder de zwangerschap is gevorderd, hoe gevoeliger het onderwerp. Bovendien er is een probleem om artsen te vinden die late abortussen willen doen. Ga eens op straat en vraag het aan vrouwen of ze te vinden zijn voor een laattijdige abortus. Dit onderwerp leeft niet meer bij de meeste vrouwen. Ze kunnen al legaal aborteren en, indien zo, dan willen ze dat zo snel mogelijk doen'.

Verkeerde informatie
Men beweert dat een heel belangrijke groep van abortussen bij vrouwen gebeurt die afkomstig zijn uit Oost-Europese landen, Afrika en Azië. De seksuele voorlichting en zelfbeschikking van de vrouw is cultureel bepaald. ‘Er is natuurlijk sprake van cultuurverschillen en verkeerde informatie over anticonceptie middelen. Sommige vrouwen uit Centraal en Oost-Europa die onze centra raadplegen beweren dat ze verschillende abortussen achter de rug hebben, dat de pil ongezond is en/of een jaarlijkse curettage gezond is omdat de baarmoeder volledig wordt ‘gekuist'. Daarom voorziet de wet dat elk ziekenhuis en abortuscentrum verplicht is om voorlichting te geven op gebied van anticonceptie. Deze instellingen zijn ook verplicht om op een adequate manier voorlichting te geven over de rechten, de bijstand, de voordelen die bij wet en decreet gewaarborgd zijn, aan al dan niet gehuwde moeders en hun kinderen, psychologische ondersteuning te geven en de vrouwen goed te informeren over de risico's inherent aan abortus. Uit ervaring blijkt dat sommige vrouwen, die door hun huisarts naar onze centra worden verwezen, onvoldoende geïnformeerd zijn. Daarom ben ik gelukkig met de wettelijke bepaling waarbij zowel de eerste consultatie als de ingreep in eenzelfde instelling moet gebeuren'.

Het vruchtbare leven is erg lang om altijd even consequent te zijn
Op wereldschaal worden ongeveer 20 % van de alle zwangerschappen afgebroken. Een vrouw die 50 jaar oud wordt, loopt evenveel kans om één keer ongewenst zwanger te worden. Bovendien, geen enkel anticonceptiemiddel is 100 % waterdicht. Toch vrezen sommige critici dat liberaliseren van abortus als anticonceptie kan aangewend worden. ‘Eigenlijk hebben we moeite om te aanvaarden dat, als het om vruchtbaarheid gaat, mensen feilbaar zijn. De vrouwen zijn vaak tussen 15 en 45 jaar vruchtbaar. Dat is een lange periode om altijd even consequent anticonceptie te gebruiken. Het toegeven van onveilige seks is dus evenveel een taboe als abortus. Seks gebeurt niet op rationele gronden. Vraag eens aan 500 mensen in een zaal of ze ooit onveilig seks hebben gehad. Niemand zal dat toegeven. Toch is er bij elke onveilige vrijpartij kans op ongewenste zwangerschap. Van de andere kant is er maar een kleine minderheid die helemaal niets onderneemt om een eventuele zwangerschap te voorkomen. Om deze redenen vind ik het voorbarig om te concluderen dat abortus als anticonceptie wordt aangewend'.

Taboeonderwerp
Op maatschappelijk niveau is er een wet en de ziekteverzekering betaalt de binnenlandse behandelingen terug. Maar op het individuele niveau is abortus nog steeds niet bespreekbaar. ‘Ooit zei een collega dat we aan existentiële hulpverlening doen. Hij heeft gelijk, want het gaat over voortplanting en over vruchtbaarheid van mensen. Het is en blijft een gevoelig en beladen onderwerp. Je kunt moeilijk reclamespots maken om het taboe op het individuele niveau weg te werken. Stel je voor dat de ene vriendin tegen de andere zou zeggen dat haar jongste er eigenlijk niet moest zijn en dat ze er spijt van heeft? Het is sociaal aanvaard dat men spijt heeft over een abortus'. Volgens de Luna voorzitster zorgt het taboe op abortus ervoor dat sommige vrouwen beroep doen op hun schuldgevoelens wanneer ze een abortus hebben gedaan. Dat wordt vaak door (Amerikaanse) pro-life organisaties beschreven als post-abortus syndroom. ‘Laat ons niet vergeten dat er altijd een groep is die moeite heeft met het verwerken van een abortus. Tegelijkertijd is er een groep vrouwen die in bepaalde moeilijke omstandigheden hun ongewenste zwangerschap moeten uitdragen, waarna ze er veel last van ondervinden. Daar spreekt men niet over'.

Twijfelaars en schuldgevoelens
Vrouwen die zelfstandig beslissen kunnen vaak beter hun zwangerschapsafbreking verwerken. Het zijn vaak vrouwen die kiezen tussen een slechte en een slechtere oplossing of twijfelaars die het risico lopen om schuldgevoelens te ontwikkelen. Ze menen dat ze anders zouden beslist hebben, moesten ze zich niet in een moeilijke situatie hebben bevonden. Volgens Vrancken wordt het geheim, bij vrouwen die hun abortus geheim houden en dat met niemand delen, op een duur een probleem. ‘België heeft één van de laagste abortuscijfers in de EU. Indien elke vrouw en man die bij een zwangerschapafbreking betrokken is dat aan iemand in haar/zijn omgeving zou zeggen, zou het onderwerp meer bespreekbaar worden. Ik merk zelfs dat sinds 1995 er meer en meer vrouwen zijn die het aan één of twee vriendinnen hebben verteld. Vandaag is abortus veel minder taboe dan tijdens de abortusstrijd. Zolang de mensen zelf niet geconfronteerd worden met een ongewenste zwangerschap, vinden ze het niet zo belangrijk. Je zou denken dat iedereen zich de abortuscrisis zou herinneren. Maar dat is niet zo'.

Er is geen ideale abortuswet
Canada wordt vaak als voorbeeld aangehaald omdat ze geen abortuswet hebben. Abortus wordt beschouwd als een vrouwenrecht en als een medische ingreep, uitgevoerd op vraag van de vrouw. ‘Toch kampt Canada met het probleem dat er weinig centra zijn die de ingreep doen. Wat ben je met een ‘goede' wettelijke omkadering als er onvoldoende voorzieningen zijn? We moeten alles in zijn perspectief plaatsen. In vergelijking met de rest van de wereld hebben we het hier veel beter. We moeten er voor zorgen dat we niet in detail vallen. In België hebben we geen ideale wet, maar wel een werkbare wet in combinatie met goede voorzieningen. In Nederland kan men tot 22 weken aborteren, maar een minderjarige heeft de toestemming van een voogd of een ouder nodig'. Uit vrees voor politieke spelletjes en het risico lopen dat bepaalde goede zaken uit de huidige wetgeving zouden verdwijnen, staat de Luna voorzitster niet te springen voor een verandering. ‘Maar stel dat er een maatschappelijk draagvlak zou zijn voor 22 weken als bovengrens voor een abortus, dan ben ik er gelukkig mee. Het zou ook beter zijn indien de wet uitzonderingen toelaat op de zes dagen wachttijd. Het is ook niet nodig om de uitzonderlijke situaties op te lijsten. De hulpverleners kunnen het best oordelen of een vrouw in een al dan niet uitzonderlijke situatie verkeert. Een terugbetaling voor de buitenlandse ingrepen is ook wenselijk. In de huidige wetgeving zijn de meest kwetsbare vrouwen het meest gediscrimineerd'.

Hoort abortus nog onder het strafrecht?
Of abortus nog onder het strafrecht hoort vindt de Luna voorzitster een lastige vraag. Met enige voorzichtigheid antwoordt ze dat ze de neiging heeft om te zeggen dat abortus niet onder het strafrecht hoort. ‘Abortus is een medische ingreep en moet kunnen op uitdrukkelijke vraag van de vrouw. Geen enkele vrouw juicht erom dat ze ongepland zwanger is. Abortus blijft een lastige keuze voor de meeste vrouwen. Indien abortus als moord wordt beschouwd, wie is dan de moordenaar, de hulpverlener, de vrouw of allebei? Ten slotte zijn kinderen veel te belangrijk om ongewenst ter wereld gebracht te worden. Een gezond kind moet minstens een gezonde moeder hebben die ervoor wil en kan zorgen. Mijns inziens is het leven van de vrouw belangrijker dan iets dat kan uitgroeien tot een leven. Wanneer een vrouw beslist om een abortus te doen dan is dat een teken van verantwoord ouderschap. Een per ongeluk bevruchte eicel hoeft volgens mij niet automatisch te leiden tot het ter wereld brengen van een kind'.

Na 20 jaar abortuswet blijft abortus een gevoelig onderwerp. Er is nog een lange weg te gaan voordat abortus als een vrouwenrecht wordt erkend. Ten slotte stelt zich de vraag of het verwijderen van meerlingen als gevolg van kunstmatige inseminatie onder de noemer valt van abortus of is dit een medische ingreep?

******

Op 23 april 2010 organiseert RHEA, Centrum voor Gender en Diversiteit aan de VUB, in samenwerking met UGent en de Vrijzinnige Unie een lezing in het kader van 20 jaar abortuswet. Wie meer wil weten over abortus in België en Europa kan zich hier inschrijven.

Reportage Koppen op Eén: Abortus: 20 jaar later