De documentaire ‘De Verjaardag' flirt met de genderproblematiek binnen een traditioneel islamitische maatschappij. De Iraanse filmmaker Negin Kianfar (°1969, Teheran) heeft in 2006 samen met haar Nederlandse collega Daisy Mohr ze de spraakmakende documentaire ‘De Verjaardag' gemaakt. Daarin volgt ze een jonge man vlak voor en na één operatie die hem in een vrouw moet veranderen. Vanaf het moment dat de jonge man beslist om zijn sekse te veranderen en een vrouw te worden, verliest hij al zijn mannelijke rechten. Als transseksueel kiest ze bewust voor een ‘minderwaardig' tweede leven. ‘De Verjaardag' ontbloot op een originele wijze de traditionele religieuze grenzen' tussen de seksen, vrouw en man, in een Islamitische maatschappij. Behalve in België werd deze documentaire wereldwijd op 35 Internationale Filmfestivals aan het grote publiek getoond. In dit interview legt ze uit hoe ze te werk ging om deze documentaire kunnen te maken.

Door Baharak Bashar|Gent 2008  

‘Zonder ayatollah Khomeini was transseksualiteit binnen de Islam onmogelijk'

Hoe kwam u op het idee om een documentaire te maken over de transseksuelen in Iran?

Negin Kianfar – ‘Na het aflopen van mijn studies in regie aan de Kunstacademie in Teheran heb ik achttien jaar ervaring op gedaan als TV- en radiomedewerker bij IRIB (Islamic Republic of Iran Broadcasting). Ik ben vooral werkzaam geweest als doubleur. Via het Ministerie van Cultuur en Islamitische Richtlijnen ( Vezaret e Ershad ) in Iran kwam ik vaak als fixer, vertaler-tolk, redacteur in contact met de buitenlandse journalisten en programmamakers. In 2004 kreeg ik een beurs om in Nederland een intensieve opleiding te volgen over de nieuwe TV-formats. Tijdens deze opleiding heb ik een aantal contacten gelegd met de Nederlandse media. Op dit moment werk ik als freelance redacteur- locale producer voor de Nederlandse televisie. Alle projecten moeten eerst door het Ministerie van Cultuur en Islamitische Richtlijnen worden goedgekeurd voor dat een buitenlandse filmploeg in Iran wordt toegelaten.
De Verjaardag' is de eerste documentaire die ik samen met mijn Nederlandse collega journalist heb gemaakt. Daisy is werkzaam in Beiroet en wilde graag een artikel schrijven over de transseksuelen in Iran. Via iemand die ons beiden kende,  hebben we elkaar ontmoet. Zo zijn we samen op pad geweest om de transseksualiteit binnen Iran te onderzoeken. Van zodra we in een kliniek kwamen waar transseksuelen terecht konden om van geslacht te veranderen, hebben we een aantal interessante karakters ontmoet. Toen pas ontstond het idee om daar een Tv-documentaire over te maken. Het was een te geweldig project om het enkel tot een artikel te beperken'.

Is Iran het enige Islamitische land in het Midden-Oosten waar transseksualiteit legaal is?

Negin Kianfar – ‘Na ons onderzoek naar de transseksualiteit bleek dat Iran één van de weinige landen is binnen de regio dat een wettelijk kader heeft om de transseksuelen operationeel te helpen. Bij de soennieten is transseksualiteit niet aanvaard. Er komen vaak transseksuelen uit de regio naar Iran om medisch geholpen te worden. Volgens de beweringen van de chirurg in de documentaire is de wettelijke opvang na de geslachtsverandering in Iran beter geregeld dan in Frankrijk en Engeland.
Het scheppen van dat wettelijke kader binnen de Islamitisch maatschappij van Iran die vooral uit sjiieten bestaat was zoiets onmogelijk zonder de goedkeuring van de meest populaire religieuze leider Ayatollah Khomeini in 1976. Hij was de enige spirituele leider die de macht had om hierover een fatwa uit te vaardigen zodat de transseksuelen binnen een wettelijk kader in Iran medisch konden worden geholpen. Voordien was vooral Thailand het land waar die mensen terecht konden om operationeel van geslacht te veranderen. Zonder Ayatollah Khomeini was transseksualiteit in de Islamitische Republiek Iran onmogelijk. Ayatollah Khomeini blijft tot vandaag de enige historische spiritueel religieuze leider binnen de regio met een ongeëvenaarde populariteit en charisma. Binnen zijn tijdsgeest koesterde hij soms progressief gedachtegoed. Zo heeft hij ook via Fatwa's het verbod op muziek op radio en tv, en het schaakspel ongedaan gemaakt. Ongeacht hoe de Iraanse jongeren vandaag over hem denken, de meeste mensen in de regio zien hem graag!
Versta me niet verkeerd, ik wil hier geen propaganda voeren. Ik probeer gewoon een objectieve context te scheppen over de stand van zaken. Ik waag me niet om te oordelen of een standpunt in te nemen'.

In uw documentaire wordt door de families van de betrokkenen, de hulpverleners, de overheid aangehaald dat transseksualiteit een ziekte. Hoe denkt u er zelf over?

Negin Kianfar – ‘ Volgens mij zijn de transseksuelen geen zieke mensen. Binnen de Iraanse maatschappij wordt het als een ziekte behandeld. Men gaat er van uit dat zolang de wetenschap geen oplossingen biedt aan de transseksuelen om hun eigen geslacht te aanvaarden, men hun lichaam aanpast aan hun geest'.

Is het niet paradoxaal dat homoseksualiteit wettelijk strafbaar is, terwijl dezelfde overheid zelfs financiële steun geeft aan de transseksuelen om van geslacht te veranderen?

Negin Kianfar – ‘ Homoseksualiteit en transseksualiteit zijn twee verschillende zaken. In Iran worden de homoseksuelen wettelijk niet vervolgd zolang ze geen seksuele daad hebben gepleegd. Bovendien voor dat de betrokkenen wettelijk worden vervolgd, moeten er vier mensen getuigen dat er een seksuele daad tussen de homokoppels is plaats gevonden. De recente executie van een homokoppel in Iran was blijkbaar niet enkel op grond van homoseksuele betrekkingen. Een Iraans-Amerikaanse professor aan de Universiteit van Harvard en gendertheoriticus, Professor Afsaneh Najmabadi, heeft in dit verband onderzoek verricht. Ze heeft me verteld dat de jonge mannen die werden terechtgesteld ook beschuldigd werden van verkrachting van minderjarigen. De ouders van de slachtoffers hadden de doodstraf geëist. Nog eens, ik voel me niet bevoegd om te oordelen. Toch dient elke informatie in een juiste context te worden geplaatst. Denkt u dat al het nieuws over Iran dat op BBC of CNN wordt uitgezonden een volledig correct beeld geeft van onze maatschappij? Men dient er rekening mee te houden dat de denkkaders en interpretatie van gebeurtenissen verschillend zijn'.

Werd uw documentaire ook aan het Iraanse publiek getoond?

Negin Kianfar – ‘Dit project is door het verloop van omstandigheden voor het eerst in december 2006 in Première gegaan op het internationale documentaire filmfestival IDFA in Amsterdam. Daarna kwam alles in een grote stroomversnelling. De Internationale belangstelling was enorm. Meer dan tachtig festivals hebben een verzoek ingediend om deze documentaire te programmeren. Tot op heden is De Verjaardag op 35 Internationale filmfestivals op het grote doek gekomen, o.m. op verschillende filmfestivals in US, Groot-Brittannië, Brazilië, Spanje, Duitsland, Roemenië, Filippijnen, Zuid-Korea, Tanzania, etc. Vreemd dat we nog geen verzoek uit België hebben ontvangen (lacht).
Met het maken van deze documentaire heb ik geen regels overtreden. Bovendien heb ik in tegenstelling tot alle negatieve berichtgevingen over de regio in het Westen een goed beeld van het huidige Iran gegeven. De Verjaardag schetst geen slecht beeld van de Islamitische Republiek. Omgekeerd, het toont aan dat we in Iran iets moderner denken en voor zulke maatschappelijke problemen een oplossing proberen te vinden. De Verjaardag geeft een zo objectief mogelijk beeld van de realiteit in onze maatschappij. Door deze realiteit vast te leggen onthult men vaak de paradoxen en de inconsequentie. Dat is nu eenmaal inherent aan de realiteit binnen welke maatschappij dan ook. Iran vormt daar geen uitzondering op.
In Iran beschikt het Ministerie van Cultuur en Islamitische Richtlijnen over de rechten van deze documentaire om die aan groot publiek te tonen. Toch is ze tot op vandaag enkel getoond en besproken binnen beperkte kring, o.m. in universitaire kringen, ngo's, vaktijdschriften, etc. Het is vermeldenswaard dat het grote publiek nog niet klaar is voor dit soort documentaires. Seks is in de Iraanse maatschappij volstrekt taboe. In de documentaire De Verjaardag spreken de personages open over de manier waarop ze met elkaar seks hebben. Dat past op dit moment niet binnen het kader van de Iraanse televisie. Er is tijd nodig voordat de Iraanse maatschappij rijp is om zulke informatie te kunnen verteren. Het is de taak van de overheid en de media om de mensen te sensibiliseren. Zij moeten visionair zijn en vooruitlopen op de publieke opinie. De overheid is de instantie die de middelen heeft om de mensen te informeren. Van de andere kant is elk individu verantwoordelijk om zich zelf te informeren. Ik denk dat hoe meer zulke programma's worden gemaakt hoe meer zulke thema's bespreekbaar worden. Niet alle programma's hoeven op het grote doek te komen om de massa te informeren. Zulke programma's circuleren ongetwijfeld rond onder de Iraanse bevolking'.

Op dat vlak lijkt het alsof de overheid in Iran progressiever is dan de bevolking?

Negin Kianfar – ‘Het is niet zo eenvoudig. Binnen Iran leven nog veel traditioneel religieuze families die transseksualiteit niet aanvaarden. Toch biedt de Iraanse overheid een wettelijke oplossing om de familie die een transseksuele zoon of dochter hebben verder te helpen. Het veranderen van geslacht kost ongeveer tussen 5000 en 8000 dollar. Dat is een pak geld. Zonder de financiële steun van de overheid is een dergelijke operatie voor een groot deel van de families die transseksuelen in het huis hebben, onbetaalbaar. De transseksuelen die door hun familie in Iran worden opgevangen leiden een gelukkig leven. Het zijn enkel deze die door hun familie worden uitgestoten die in de problemen komen. De opvang van deze uitgesloten groep is op dit moment nog geen prioriteit voor de overheid in vergelijking met andere maatschappelijke problemen'.

Wat is uw volgend project?

Negin Kianfar – ‘ Mijn volgend project dat in juni 2008 klaar zou moeten zijn gaat over de seksualiteit binnen een Islamitische maatschappij zoals in Iran. Hoe komen relaties tussen vrouwen en mannen in een dergelijke maatschappij tot stand en hoe verhouden zich de machtposities van vrouwen t.o.v. mannen binnen die relaties. Binnen het Islamitisch kader mag men behalve binnen het klassieke huwelijk, ook seks hebben mits een soort tijdelijk huwelijk, Sigheh . In deze documentaire zullen de getuigen binnen de beide systemen hun ervaringen met de kijker delen. Welke argumenten brengen de voor- en de tegenstanders van het tijdelijke huwelijk? Mag het tijdelijke huwelijk opgevat worden als een soort versluierde vorm van prostitutie of is dat een middel om de seksuele behoefte in een Islamitische maatschappij te regulariseren? Deze documentaire zal vanaf juni 2008 in première gaan op de Nederlandse zender IKON in coproductie met Column film'.

‘Transseksueel kiest bewust voor een ‘minderwaardig' tweede leven als vrouw. Denkt u dat hier in Europa de vrouwen minder slagen krijgen dan de Iraanse vrouwen? '

Hoe bespreekbaar zijn de thema's als vrouwenkwestie en verkiezingen in Iran?

Negin Kianfar – ‘ Overal zijn er rode lijnen. Ook hier in het Westen zijn er rode lijnen voor de producenten van programma's. In Iran zijn deze rode lijnen niet neergeschreven. Wie er werkt, kent ze. Na twintig jaar werkervaring wordt je geacht om de niet geschreven regels te kennen. Het hoeft dan niet om ze expliciet op papier te zetten'.

Is het eenvoudig voor een vrouw in Iran een beroep als programmawerker uit te oefenen?

Negin Kianfar – ‘ Ja, het is zelfs veel eenvoudiger voor vrouwen om in deze sector te werken dan voor mannen. Kijk, in de laatste jaren bestaat de universiteitspopulatie uit 64% meisjes. Hoe het komt dat er meer meisjes op de universiteitsbanken belanden dan jongens, daar heb ik geen verklaring voor. Maar het is een vaststaand feit dat er meer meisjes afstuderen dan jongens. Misschien hebben meisjes meer visie dan jongens in onze maatschappij, of zijn de jongens kwetsbaarder voor demotivatie, depressie, drugs.
Als vrouw werken in Iran, zeker in de mediasector, is volgens mij niet veel harder dan het is in Engeland, Nederland of in Amerika. Het blijkt overal zo te zijn dat, wanneer vrouwen trouwen en kinderen krijgen, ze, gelijk waar ook in de wereld, minder energie kunnen steken in hun werk buitenshuis. Dat is een universeel verschijnsel.
Zelf als vrouw heb ik, in het kader van mijn projecten, ervaren dat men meer soepelheid toont t.o.v. dames dan van heren. Als vrouw kan je veel eenvoudiger je onderwerp benaderen, hoe gevoelig het ook moge zijn, heb ik de indruk. Om één of andere reden geeft men blijk vrouwen meer te vertrouwen dan mannen. Ik denk ook niet dat ze mannelijke collega's wantrouwen. Misschien zijn de autoriteiten meer op hun gemak met vrouwen, kunnen ze er beter mee communiceren of zelfs gaat het om een gebaar van respect. Als vrouw kan je eenvoudiger een vertrouwensband opbouwen, blijkt uit mijn persoonlijke ervaring. Volgens mij heeft mijn vrouw-zijn mij zeker geholpen. Het is niet zo dat je als vrouw in Iran altijd wordt benadeeld'.

In ‘De Verjaardag' verwijzen uw personages regelmatig naar de zwakke maatschappelijke positie van de vrouwen in Iran. Was het uw bedoeling om die maatschappelijke ongelijkheid impliciet aan bod te brengen?

Negin Kianfar – ‘Als men in een door mannen gedomineerde maatschappij leeft is het normaal dat er weinig sprake is van maatschappelijke gelijkwaardigheid. Dat zorgt voor problemen voor het functioneren van vrouwen in dit soort maatschappijen. Toch zijn de vrouwen in Iran zowel op de arbeidsmarkt als in de universiteiten alom vertegenwoordigd. Om dat mogelijk te maken zorgt de overheid voor een goed uitgebouwd netwerk voor kinderopvang en andere mogelijkheden. Ik denk zelfs beter dan hier in het Westen. In het Westen heb ik gemerkt dat bepaalde banen vaak enkel voor mannen toegankelijk zijn. Zelfs voor het uitoefenen van een zelfde beroep wordt een vrouw hier in het ‘vrije' Westen nog steeds minder betaald dan haar mannelijke collega's. Bij mijn weten verdienen mijn mannelijke collega's niet meer dan ik verdien. Ik wil geen oordeel vellen over het Westen of het gangbare systeem in Iran, maar denkt u dat hier in Europa de vrouwen minder slagen krijgen dan de Iraanse vrouwen? Het verschil zit hem daar dat hier een wet bestaat die de interventie van politie toelaat. In Iran heeft de vrouw die wettelijke bescherming niet. De mentaliteit van het huiselijke geweld t.o.v. vrouw is volgens mij niet veel verschillend tussen het Westen en een land zoals Iran. Als werkende vrouw heb je in Iran recht op je eigen loon. In Iran krijgen vrouwen niet de helft van de erfenis, maar ze krijgen wel een bruidschat. Hier in het Westen wordt het anders geregeld. Ik vind het bijvoorbeeld vreemd dat als een Westers koppel naar een restaurant gaat en elk apart afrekent. Bovendien is seks in het Westen geen consumptiemiddel geworden? Wordt de vrouw hier niet vaak als verkoopsmiddel/lustobject gepresenteerd?
Wat betreft de positie van de vrouw in de Westerse maatschappij en in de Iraanse maatschappij ligt het voornaamste verschil in de aanwezigheid van een wettelijk kader waarop de Westerse vrouwen een beroep op kunnen doen. In Iran is er nog geen wettelijk kader over de vrouwenrechten. Bovendien, het is ook niet zo dat als de wet er is dat ze ook wordt uitgevoerd. De antidiscriminatiewet bestaat in het Westen al een tijd. Wil dat zeggen dat er hier geen sprake is van discriminatie? De dieperliggende seksediscriminatie bestaat niet alleen in Iran maar ook in het Westen'.

Is er nooit een inhoudelijk debat geweest waarom de kandidaat die zich van man naar vrouw heeft veranderd,  plots op de helft minder erfenis kan rekenen?

Negin Kianfar – ‘Neen. Men neemt aan dat het zijn persoonlijke keuze is om zich om te bouwen tot een vrouw. Ze gaan er vanuit dat de kandidaat transseksueel alle nadelen en voordelen van vrouw-zijn in de Iraanse maatschappij er bij neemt. Dat de vrouw de helft minder erft dan een man wordt niet bediscussieerd. Het is een vaststaand feit en bij de wet bepaald. Of je daarmee akkoord bent, dat is een andere zaak. Zolang de Islamitische wetten in het land gelden, moeten ze nageleefd worden. In de Koran staat dat alcohol drinken is verboden. Dat is in de huidige Iraanse legislatuur strafbaar. Als je het toch waagt om alcohol te drinken dan overtreed je de wet. In Iran is alles mogelijk, maar bijna alles is onwettelijk'.

Welke visie hebben de Iranezen op de positie van de vrouw? Worden vrouwen zoals volgens de gangbare Islamitische wet als tweederangsburgers gezien?

‘Buitenshuis is de maatschappij door mannen gedomineerd. Maar binnenshuis zijn vaak de vrouwen de baas. Het zijn vooral moeders die het laatste woord hebben. In de maatschappij hebben vrouwen weinig rechten, zoals ze in geval van echtscheiding hun recht op de kinderen verliezen. En als er wettelijke regelingen voor vrouwenrechten bestaan, dan worden ze niet uitgevoerd. Er zijn toch redelijk veel bewegingen die voor vrouwenrechten opkomen, maar dat leidt tot geen concrete conclusies. Er wordt over gepraat maar zonder een wettelijke opvolging'.

Bij wet mag je met verschillende vrouwen huwen maar bij mijn weten zijn er geen Iraanse mannen die met twee of drie vrouwen naar huis durven komen?

Negin Kianfar – ‘Eerlijk gezegd, ik ken ook geen mannen die dat durven. Maar die wet bestaat en belemmert in ieder geval de man niet om een tweede of derde huwelijk aan te gaan. Toch wordt polygamie door Iranezen als een Arabische praktijk door gepercipieerd. Zelfs als een man twee of drie vrouwen zou hebben zou hij niet eens durven om daar voor uit te komen. Maatschappelijk gezien is polygamie een taboe in Iran'.

Wat is uw volgend project?

Negin Kianfar – ‘Mijn volgend project dat in juni 2008 klaar zou moeten zijn gaat over de seksualiteit binnen een Islamitische maatschappij zoals in Iran. Hoe komen relaties tussen vrouwen en mannen in een dergelijke maatschappij tot stand en hoe verhouden zich de machtposities van vrouwen t.o.v. mannen binnen die relaties. Binnen het Islamitisch kader mag men, behalve binnen het klassieke huwelijk,  ook seks hebben mits een soort tijdelijk huwelijk, Sigheh . In deze documentaire zullen de getuigen binnen de beide systemen hun ervaringen met de kijker delen. Welke argumenten brengen de voor- en de tegenstanders van het tijdelijke huwelijk? Mag tijdelijk huwelijk opgevat worden als een soort versluierde vorm van prostitutie of is dat een middel om de seksuele behoefte in een Islamitische maatschappij te regulariseren? Deze documentaire zal vanaf juni 2008 in première gaan op de Nederlandse zender IKON in coproductie met Column film'.